Béaloideas: Sgéilíní ó Chárna

Sgéalta iad seo a fuair mé héin ó bhéal m’athar i Roisín na Mainíoch i bParáiste Chárna.

I

Caoineadh na mban san ár

Sgéal sidhe é seo a bhaineas le Cath Eachdhroma¹ Deir na seaniondúirí gur chruinnigh taisí a gcuid Dan muinntheardha timcheall na nGaedheal a thuith san ár, agus gur chaoineadar go breagh iad.

Seo mar chuala mise an sgéal.

Le linn Catha Eachdhroma, bhí lá ann, agus marbhuigheadh an t‑an‑chuimse san ár, agus oidhche an Lae sin bhi a raibh fágtha de na Ghaedhil i n‑a luighe an leabaidh thart thart comhngharach go maith go pháirc an chatha. Cé go rabhadar caithte spíonca de bhárr a’ Lae, níorbh fhéidir Leo tíonnuair a chodhladh ag an gcaoineachán cráite a bhí a’ teacht chuca ón bpáirc. Bhiodar a’ cur is a’ cúiteamh ar feadh i bhfad — fonn is faitchios ortha triall ar an áit ar cheapadar an gol a bheith. Sa deire thosuigheadar a’ comórtas Le n‑a chéile, acht loic ’chuile mhac máthar aca acht aon fhear amháin. D’éirigh seisean i n‑a seasamh agus dubhairt:

Cuirfidh mé mo mhuinghin ’un Dé, a’s ní ar geall a rachas mé ann.

D’imthigh leis, agus gan fuacht ná faitchíos air, nó go dtáinigh sé chomh fada Le áith a raib láithreachán corp. Nuair a tháinigh sé annsin, bhailigh na mrá Caointe ’na thimcheall, agus iad diombuaidheach go maith dhe. Duabhradar Leis a dhul ar ais go dtí an áit a dtáinig sé as, agus ar ndóigh ba bhuidheach Dé leir a deis sin fháil. Nuair a bhí sé ag imtheacht uatha, Labhair duine de na mrá, agus seo mar a duabhairt sí:

Marach gur chuir tú do mhuinghin ’un Dé,
A’s nach ar geall a tháinig tú ann,
Ba thruagh leat go Lá an Luain
Do chuairt a thígheacht ’na gceann!

II

[gan teideal]

Innsightear sgéilín beag eile i gConamara faoi bheirt cheóLtóir a bhi ann an tráth céadna a raibh Cath Eachroma ar siubhaL. Éireannaigh a b’eadh an bheirt seo, acht thárla, pebrí fáth a bhi leis, go raibh duine aca le arm na h‑Éireann agus an ceann eile leis na Sasanaigh. Da chuma sin, bhí an bheirt aca dílis dá chéile, agus bhíodh an fear a bhí le arm Ṡasana a’ tabhairt leide do”n fhear eile i n‑aimsir cruadhóige.

Lá amháin, theastaig fois ó na hÉireannaigh go cé mar a bhí an saoghal agá n‑a námhaid, agus Labhair an ceóltóir a bhí aca le na charaid.

Emilí, Emilí, an reirean, cé mar tá an chuideachta?

Agus ars’ an fear eile chuige anall:

Muire, tá siad go tubaisteach!
Dheamhan srné theine acab!
Dheamhan bhLas le n‑ithe aca!
A’s ó ghéar, a bhuachaillí, teannaidh leób!
A’s ó ghéar, a bhuachaillí, teannaidh leób!

Acht, mo Léan, ní dheacaidh le mo dhuine bocht an iarraidh sin! Fuair na Sasanaigh fíos ar bhealach eicínc go dtug sé an sgéal amach, agus thugadar íobairt ghránna dhó. Bhrughadar agus dhinneadar a chuid méar agus a chuid súl agus d’fhágadar annsin ’na chuailín cnámh é. Acht tréis a’ méid sin, ní raibh tada dá chaitheamh ’na dhiaidh aige an méid a rinne sé a dheanamh,agus thug sé héin le rádh suL ar éag sé.

Mo chosa, a’s mo bhosa, a’s mo mhéarachaí, an seirean,
A’s mo shúile atá brúite gan Léargus choidhche,
Acht cé’r chás liom an méid sin achc an lá bheith ar Chlanna Gaedheal bocht!

III

Snaidhm ar Búndhún²

Bhí bean ann fadó, agus bhí sí a’ ṡníomhachán oidhche áirneáin. Bhí cárnán mór oLainne le sníomh aici, agus bhí sí ag obair mar bheadh Dia ’ghá rádh Léithe nuair a bhuail firín beag isteach chuci. Bhuail sé bleid cainnte uirthe, agus deamhhan mórán achair gur thosaigh sé a’ déanamh truaigh di.

Mise nach mbeadh i bhfad a’ déanamh na h‑oibre ṡin, ar seisean, dá leigtheá dhom! agus bhí sé a’ goil timcheall ar a’ mhraoi go deó gur ghéill sí dá ráidhte. Bhí go maith is ní raibh go h‑olc. Bhuail sé an mála oLainne ar a ghuaLainn, agus amach leis, agus ar a ghoil amach a’ chasán dó, d’iompaigh sé thart, agis duabhairt le bean a’ tighe go bhfuigheadh sí an snáithe ar ais ar a leitheide seo de lá ach fios a ainime a bheith aici.

Dona go leor! ars an bhean.

Bhí sí i na bailodhair chearc mar cheap sí go raibh sé fánach aici tuairisc an fhirín fháil ó éinne, agus bhí sí cinnte go raibh sí réidh go deó Le n‑a cuid oLainne.

D’imthigh sin ann héin, bhí an aimsír a’ sgiorradh thart, acht bhí sé a cainnc amach is amach ar an mraoi ainm an fhirín ná a thuairisg fháil i n‑aon Áit.

Faoi dheire is faoi dheoidh, tháinig an lá a bhí ceaptha ag mo dhuine leisr an snáite a thabhairt ar ais chuici, agus bhí sí ’na truagh Mhúire dháiríre. Ar chuma ar bith, d’éirigh sí moch go maith ar maidin, agus chuaidh sí amach a’ seoladh na mbeithidheach. D’ág sí na beithidigh ar a’ sliabh, agus bhí sí a’ filleadh abhaile trom-chroidheach go leór, nuair a chuala sí mar bheadh glór fir. Chuir sí cluais uirthi héin annsin, agus b’fhacthas di gur istigh i n‑áill a bhí i n‑aice léithe a bhí an glór. Theann sí isteach leis an áill, agus ceart go leór, chuala sí torann an túirne agus fear a’ gabháil fhuínn dó héin. Bhí sé a’ rádh an bhéarsa seo aríst agus aríst eile:

Ó, ’s dá mbeadh fhios ag bean na h‑olainne seo
Gur Snaidhm ar Bundún atá orm-sa
Nach sámh agus nach socamhLach mar chodlochadh sise an oidhchce!

Bhí go maith is ní raibh go h‑olc. Níor bhain sí méar dá sróin ariamh gur shroich sí a teach héin, agus ní i bhfad chor ar bith a bhi sí istigh nuair a bheannuigh an firín faoi ’n doras, a mhála ar a ghualainn, agus é a’ meangaireacht gháiridhe.

Bhfuil fíos m’ainm‘ agac, a bhean chóir?” ar seisean.

Muise, níl fhios agam-sa é, ar sise, mara ‘Snaidhm ar Bundún’ atá orc!

Ó, ar seisean, meirgeach go maith, mo bheannacht duit-se agus mo mhallacht do bhéal do mhúince!

IV

An caoi a dtáinig Sainnt san Eaglais

Deirtear go raibh Ár Slánuightheóir agus Naomh Peadar a’ goil a’ bóthar Lá, agus gur casadh bochtán dóibh. D‘iarr sé déirc ortha, agus thug Ár Slánuightheóir sin dó. Tamall i n‑a dhiaidh sin, bhíodar a’ goil thar teach óil, agus arsa Ár Slánuightheóir le Naomh Peadar: Téirigh isteach, a Pheadar, agus féach cé atá annsin!

Chuaidh Peadar isteach, agus ar a thigheacht amach dó, d’fhiafruigh Ár Slánuightheóir de cé chonnaic sé istigh.

Ó, a Thiarna, arsa Peadar, an craosánach sin a dtug cú an déirc dó ar ball, tá sé istigh annsin ag ól!

Ná bac Leis sin, a Pheadair! adubhairc Ár Slánuightheóir, agus d’imthigh leó.

Ní mórán achair a bhí siúbhalta aca nuair a casadh fear eile dóibh, agus cuma an ocrais agus an ansógh air. D’iarr sé déirc orthu, acht d’eitig Ár Slánuightheóir é. B’aisteac le Naomh Peadar sin , acht nuair a fuair sé caidéis dó dubainc Ár Slánuightheóir: Ná bac leis sin, a Pheadair.

Lá’r na mháireach, bhíodar a’ siubhal leó aríst, a nuair a tháinigeadar chomh fada le casadh a bhí sa mbóthar labhair Ár Slánuightheóir Le Naomh Peadair:

Téirigh isteach thar an gclaidhe annſin, agus fach céard fheicfeas tú ann!

Isteach Le Naomh Peadair, agus cé bheadh taobh istigh de’n chlaidhe acht an bochtán a d’eitig Ár dTiagharna faoi’n déirc an lá roimhe sin, agus é fuar marbh.

Tháinigh Peadar amach, agus ar seisean le n‑Ár Slánuightheóir:

Ó, a Thiagharna, an bochtán sin a d’eitig tú faoi’n déirc indé tá sé básuighthe!

Ná bac Leis sin, a Pheadair, arsa Ár Slánuightheóir, acht teirigh isteach agus cuartaigh a ghiúslaí.

Chuaidh, agus bhí a chuid éadaí Loma-Lán le hairgead.

Annsin dubhairc Críost le Naomh Peadar an t‑airgead a thabhairt leis, agus é a chaitheamh i n‑a shean-urchar i bhfarraige.

Bhíodar a’ siubhal leó annsin, agus nuair a thainigeadar chomh fada leis a’ bhfarraige, rug Naomh Peadar ar an airgead, agus thosuigh sé ghá chaitheamh amach, acht ar sin a dhéanamh dhó, bhuail cradhas croidhe é, agus sgaoil sé cuid den airgead suas i n‑a mhuithchille.

Ar chaith tú an t‑airgead uilig sa bhfarraige? arsa Críost leis i n‑a dhiaidh sin.

Chaiteas, arsa Peadar, acht pighinn bheag fánach eicínt!

Ó, ars Criost, d’fhág tú Eaglais Dé sanntach ’un airgead aríst le n‑a saoghal!